ماجرای سقوط ماهواره اتمی شوروی بر فراز کانادا

تقریباً 50 سال پیش، یک ماهواره اتمی متعلق به اتحاد جماهیر شوروی دچار نقص فنی شد، از مدار خارج شد و حین سقوط بر فراز آمریکای شمالی منفجر شد و زباله‌های خطرناک اتمی را در آسمان شمال کانادا پراکنده کرد.

سقوط اولیه، تلاش‌های پاکسازی و واکنش‌های سراسر جهان لحظات مهمی بودند که تنش‌های جنگ سرد را تشدید کردند و به پرسش‌هایی درباره آینده انرژی هسته‌ای منجر شدند.

در سپتامبر 1977، اتحاد جماهیر شوروی ماهواره Kosmos 954، یک ماهواره تجسسی، که بخشی از یک برنامه بزرگتر طراحی شده برای نظارت بر ناتو و کشتی‌های تجاری در دریا بود را به فضا پرتاب کرد. این ماهواره‌های شوروی از راکتورهای هسته‌ای تغذیه می‌کردند که سوخت اکثر آن‌ها از اورانیوم تامین می‌شد و برای رصد طولانی‌مدت در مدار طراحی شده بودند و به شوروی راهی مؤثر برای جاسوسی از ایالات متحده و متحدانش می‌داد.

سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا حدس زده بودند که این نوع ماهواره‌ها از یک نوع راکتور هسته‌ای کوچک برای تامین انرژی رادار قدرتمند خود و تجهیزات داخلی مورد نیاز برای برقراری ارتباط با مرکز کنترل زمینی استفاده می‌کنند. اما این ادعا تایید نشد و شوروی به طرز عجیبی در مورد عملیات این ماهواره‌ها به صورت سری عمل می‌کرد.

تنها چند ماه پس از پرتاب، به نظر نمی‌رسید عملیات Kosmos 954 یک ماموریت موفقیت آمیز باشد.

در ماه نوامبر، شوروی در ردیابی و برقراری ارتباط با آن با مشکل مواجه شد و متوجه شد که ماهواره از مدار خود منحرف شده و با سرعت غیرقابل پیش بینی و در جهت های نامنظم حرکت می کند. آژانس‌های جاسوسی ایالات متحده نیز از نزدیک وضعیت را زیر نظر داشت و مشخص کرده بودند که این ماهواره متفاوت از سایر فضاپیماهای شوروی عمل می‌کند.

تا دسامبر، ایالات متحده و برخی از متحدانش در وضعیت مدیریت کامل بحران قرار داشتند. آنها مطمئن بودند که شوروی کنترل ماهواره را از دست می‌دهد، اتفاقی که یک ماه بعد در ژانویه 1978 رخ داد و این احتمال وجود داشت که Kosmos 954 افسارگسیخته دوباره وارد جو زمین شود.

بخشی از مشکل، که ایالات متحده بعداً شناسایی کرد، این بود که ماهواره شوروی هسته رآکتور مصرف‌شده خود را به مدار دور از زمین موسوم به مدار قبرستان (graveyard orbit) پرتاب نکرده است و در عوض قرار بود در حالی که به راکتور هسته‌ای خود هنوز متصل بود، سقوط کند. بسته به جایی که سقوط می‌کرد، این ماهواره می‌توانست زیان کمی به دنبال داشته باشد، مثلاً سقوط در اقیانوس تأثیر کمی می‌داشت، یا اگر در نزدیکی یک منطقه پرجمعیت سقوط می کرد، فاجعه بار می‌شد.

مقامات آمریکایی نگران بودند «اگر آوار این ماهواره بر روی یک منطقه پرجمعیت یا نزدیک آن بیفتد، احتمال خطر جدی برای مردم وجود دارد.»

در مکاتباتی که مقامات آمریکای و اتحاد جماهیر شوروی در این رابطه داشتند، روس‌ها اطمینان داده ‌بودند که این ماهواره ضد انفجار است و به محض ورود به جو می‌سوزد و از بین می‌رود.

درست در 24 ژانویه Kosmos 954 در جو سقوط کرد و با سرعت زیادی در حال سقوط به سمت شمال غربی کانادا در حرکت بود و در نهایت تکه های آن در قلمروهای شمال غربی کانادا به زمین افتاد. مقامات شوروی مطمئن بودند که پس از ورود مجدد این ماهواره به طور کامل سوخته است، اما تیم‌هایی از ایالات متحده و کانادا تعداد زیادی زباله از ماهواره را در منطقه‌ای به وسعت صدها مایل مربع بازیابی کردند.

جستجوی زباله‌های رادیواکتیو به سرعت توسط ایالات متحده آغاز شد. بیش از یکصد دانشمند و تکنسین هسته‌ای و تیم اورژانس به منطقه سقوط ماهواره اعزام شدند.

یک جت شناسایی U-2، یک هواپیمای هواشناسی WC-135 با حسگرهای تشخیص تشعشع و چندین فروند هواپیمای هرکولس C-130 کانادا به این منطقه فرستاده شدند. تیم‌ها لباس های ضد تشعشع سنگین پوشیدند و در نهایت 12 قطعه بزرگ را بازیابی کردند که 10 مورد آن بسیار پرتوزا بودند.

علیرغم اثرات خطرناک احتمالی زباله‌های هسته ای که در سراسر محیط زیست پخش می شوند، ایالات متحده و کانادا به ویژه علاقه مند به بازیابی هر چه بیشتر لاشه فضاپیما بودند تا از آسیب آن به ساکنان جلوگیری کنند.

سقوط Kosmos 954 همچنین یک فرصت منحصر به فرد برای ایالات متحده و متحدانش بود تا اطلاعاتی در مورد اینکه شوروی از چه فناوری تجسسی استفاده می‌کرد و همچنین اطلاعاتی که شوروی با ماهواره جمع آوری کرده بود، جمع آوری کند.

اساساً سقوط این ماهواره شوروی در واقع فرصتی غیرمنتظره برای سازمان‌های جاسوسی ایالات متحده و متحدانش در جهان غرب بود.

شوروی‌ نیز می‌خواست در عملیات جستجو و بازیابی وارد عمل شود، اما ایالات متحده اجازه نداد. وقتی شوروی درخواست کرد، ایالات متحده نپذیرفت.

ایالات متحده در آن زمان چندان علاقه‌ای به رسانه‌ای شدن سقوط این ماهواره نداشت، یا این حال خبر سقوط ماهواره در نهایت منتشر شد، و در حالی که واکنش عمومی رسانه‌ها نسبت به تلاش های مربوطه مطلوب بود، انتقاداتی از ایالات متحده وجود داشت که دیر به کانادا در مورد احتمال ورود مجدد Kosmos 954 به جو خبر داده است.

اوج خبر سقوط ماهواره شوروی به پایان رسیده بود. اما این رویداد بار دیگر مردم سراسر جهان را متوجه این واقعیت کرد که مسابقه تسلیحاتی بین دو ابرقدرت ایالات متحده و شوروی می‌تواند تهدید و فاجعه‌ای را برای زندگی مردم عادی به همراه داشته باشد.

دولت کانادا بیش از 6 میلیون دلار از اتحاد جماهیر شوروی بر اساس شرایط معاهده Outer Space Treaty که دولت‌ها را برای خسارات ناشی از اجرام فضایی خود متعهد می‌کند، غرامت درخواست کرد. با این حال، اتحاد جماهیر شوروی در نهایت 3 میلیون دلار کانادا غرامت پرداخت کرد.

اخیراً، یک پادکست نسبتاً جدید به نام «عملیات نور صبح» به تاریخچه رویداد Kosmos 954 و همچنین عواقب طولانی مدت انتشار زباله‌های رادیواکتیو بر روی مردمان قبیله بومی Dene در نزدیکی دریاچه Great Slave Lake در قلمروهای شمال غربی کانادا پرداخته است. جوامع آنها هنوز با اثراتی از جمله تشعشعات در خاک و نرخ بالای سرطان، دست و پنجه نرم می‌کنند.